60
Volgens de legende werd het grondplan van de eerste Mariakerk in Rome op een nacht aangegeven door figuren in de sneeuw, vandaar: Onze-Lieve-Vrouw ter Sneeuw. De paus kwam zich persoonlijk van het wonder vergewissen en liet de werken meteen beginnen. Miniatuur in het Breviarium Mayer van den Bergh, ca. 1525. Antwerpen, Museum Mayer van den Bergh, inv. 946, fol. 501v
61
Gelukzalige bruidjes van Christus begroeten in een besloten minnetuin hun bruidegom, die hen vervolgens toegang verleent tot de hemel. Blad uit een Breviarium van Karel de Stoute door Simon Marmion, 1467-70. New York, The Metropolitan Museum of Art, The Robert Lehman Collection, inv. 1975.I.2477
62
Een kanunnik overhandigt twee Doornikse hospitaalzusters de regel van hun hospitaal. Miniatuur in het Règle et ordonnance des soeurs de l'hostellerie Notre-Dame de Tournay, 14e eeuw. Doornik, Kathedraalarchief, Ms. 24, fol. 8
63
De boom der standentwisten. Satirische voorstelling van de aanhoudende menselijke rivaliteit. Miniatuur door Loyset Liédet in David Auberts bewerking van Honoré Bovet, L'Arbre des batailles, 1461 Brussel, Koninklijke Bibliotheek van België, Ms. 9079, fol. 10v
64
Strijd tussen armoede en rijkdom. Miniatuur in Des cas des nobles hommes et femmes van Boccaccio, Frankrijk, 1460-70. Genève, Bibliothèque publique et universitaire , Ms. fr. 191, fol. 72.
65
De heilige Martinus deelt zijn mantel met een bedelaar. Miniatuur toegeschreven aan Simon Bening en atelier in het Getijdenboek van Albrecht van Brandenburg, ca. 1525. Amsterdam, Bibliotheca Hermetica Philosophica, eertijds Ms. Astor A 24/2, fol. 72
66
Bedelaars schooiend bij een welgesteld echtpaar. Randillustratie toegeschreven aan Simon Bening en atelier in het Getijdenboek van Albrecht van Brandenburg, ca. 1525. Amsterdam, Bibliotheca Hermetica Philosophica, eertijds Ms. Astor A 24, fol. 239
67
Een bedelaar komt schooien in het huis van een rijke, maar die geeft aan zijn knechten de opdracht de honden op hem af te sturen. Parabel van de rijke vrek en de arme Lazarus. Miniatuur in het Petau-Getijdenboek, Frankrijk, begin 16e eeuw. Gent, Universiteitsbibliotheek, Ms. 234, fol. 74v
68
Graanoogst op een adellijke boerderij onder toezicht van de rentmeester. De zonnewijzer helpt het dagelijkse ritme van het plattelandsbedrijf bepalen. Miniatuur in Pietro di Crescenzi, Livre des profits ruraux, Brugge, ca. 1470. New York, The Pierpont Morgan Library, Ms. M 232, fol. 201v
69
Steden hadden een of meer vroedvrouwen op hun loonlijst staan. Zij hielpen noodlijdende vrouwen bij de bevalling en onderzochten vrouwen die zich in de gevangenis bevonden of het slachtoffer van zedenfeiten waren geworden. Miniatuur in Jean Mansel, La Fleur des histoires, ca. 1450. Parijs, Bibliothèque nationale de France, Ms. fr. 297, fol. 1
70
Een arts bekijkt het urinaal dat een man heeft meegebracht. Alleen de elite kon zich een academisch geschoolde geneesheer veroorloven. De gewone man moest genoegen nemen met de ambachtelijk opgeleide chirurgijn. Miniatuur door Loyset Liédet in Jean Miélots bewerking van Christine de Pisan, L'Epître d'Othéa, ca. 1460. Brussel, Koninklijke Bibliotheek van België, Ms. 9392, fol. 42v
71
Slagers en visverkopers op een Vlaamse markt aan het einde van de 15e eeuw. Londen, British Library, Add. Ms. M 232, fol. 201v
72
Zelfportret van Simon Bening (1550 gedateerd). Zoals gebruikelijk was, heeft de boekverluchter niet een volledig handschrift voor zich, maar een enkel folium dat naderhand in het boek werd ingevoegd. Losse miniatuur. Londen, Victoria & Albert Museum, p.159-1910
73
Het bakken van brood. Kalenderminiatuur van de maand december in het Petau-Getijdenboek, Frankrijk, eerste kwart 16e eeuw. Gent, Universiteitsbibliotheek, Ms.234, fol. 9v
74
Verkoop van luxeartikelen aan gegoede Vlaamse burgers. Randillustratie in het Getijdenboek van Albrecht van Brandenburg, omgeving van Simon Bening, ca. 1525. Amsterdam, Bibliotheca Hermetica Philosophica, eertijds Ms. Astor A 24/2, fol. 92
75
Een Vlaamse kraamkamer omstreeks 1530. Miniatuur door Simon Bening in het Chester Beatty Rosarium, Brugge. Het handschrift werd vermoedelijk gemaakt in opdracht van Keizer Karel, die het vervolgens aan de jonge Filips II schonk. Dublin, The Chester Beatty Library, WMs. 99, fol. 14
76
Kaarsengieters in hun werkplaats. Frankrijk, ca. 1500. Oxford, Bodleian Library, Ms. Douce 276, fol. 85
77
Het zieden van zout was een zeer inspannend en ongezond werk. Miniatuur in Le Trésor des histoires, Zuidelijke Nederlanden, 1470-80. Londen, British Library, Ms. Cotton Augustus AV, fol. 363
78
De bedreven maar overmoedige spinster-weefster Arachne verloor van Pallas Athene in een weefwedstrijd. Daarop veranderde Athene, volgens de antieke legende, haar uitdaagster in een grote zwarte spin. Miniatuur door Loyset Liédet in Jean Miélots bewerking van Christine de Pisan, L'Epître d'Othéa, ca. 1460. Brussel, Koninklijke Bibliotheek van België, Ms. 9392, fol. 67v
79
Primitieve manier van weven door een huisvrouw. Miniatuur (en detail) door de Meester van Bedford in het Sobieski-Getijdenboek. Windsor Castle, The Royal Collection, Ms. 1338, fol. 24. By permission of Her Majesty Queen Elizabeth II.
81
Schaft tijdens de graanoogst. Kalenderminiatuur van de maand augustus door Simon Bening in een Getijdenboek, eerste kwart 16e eeuw. Londen, Victoria & Albert Museum, Ms. Salting 2600
82
Het kappen van riet en biezen langs de sloten. Kalenderminiatuur van de maand februari (Vissen) toegeschreven aan de Meester van het Gebedenboek van Dresden in het Getijdenboek van Joos van Wassenaar, 1480-90. Rotthalmünster, Coll. Tenschert
83
Landbouwactiviteiten op en rond een 15e-eeuws neerhof. Frontispice in een Brugse kopie van de Georgica van Vergilius, gemaakt in opdracht van Jan Crabbe, abt van de Duinenabdij, 1473.Wells-next-the-Sea, The Holkham Estate Trustees, Ms. 311, fol. 41v
84
Een levendige straatscène in de Zuidelijke Nederlanden. Randillustratie in het Getijdenboek van Albrecht van Brandenburg, Gents-Brugse school, ca. 1525. Amsterdam, Bibliotheca Hermetica Philosophica, eertijds Ms. Astor A 24, fol. 59
85
Bij het huis van een bemiddelde stedeling wordt de koop van een os gesloten. Kalenderillustratie van de maand november door Simon Bening in het Da Costa-Getijdenboek, 1515. New York, The Pierpont Morgan Library, Ms. 399, fol. 11v
86
Kleine luiden op doorreis bij een herberg. Illustratie bij het boek Exodus: de besnijdenis van een van de zoontjes van Mozes door zijn vrouw Zippora. Miniatuur in de Biblia figurata (eind 15e eeuw),gemaakt voor Raphaël de Mercatellis, bastaard van Filips de Goede en abt van de Gentse Sint-Baafsabdij. Gent, Kathedraal, Ms. 10, fol. 87v
87
Ontscheping van Romeinse boeven met vrouwen en kinderen op het eiland Corsica. Miniatuur door Loyset Liédet in Les Anciennes Chroniques de Pise en Italie, geschreven en verlucht in Brugge in opdracht van Karel de Stoute, ca. 1470. Brussel, Koninklijke Bibliotheek van België, Ms. 9029, fol. 7v
88
Het Rihour-paleis in Rijsel werd na 1453 een van de belangrijkste residenties van de Bourgondische hertogen. Het gebouwencomplex van de Rekenkamer (onder) was in dezelfde stad gevestigd. Illustraties in de Albums Croÿ, begin 16e eeuw. Praag, Staatsbibliotheek, Ms. XXIII/A9/2
89
De plichtsbewuste schout van Aquilea wordt opgevoerd als een voorbeeld van rechtvaardige rechtspraak: een niet mis te verstane toespeling op de corruptie van de Bourgondische gerechtsdienaren onder Filips de Goede. Miniatuur in Jean Miélot, Miracles de Notre-Dame, 1450-60. Parijs, Bibliothèque nationale de France, Ms. fr. 9199, fol. 114
90
Tribunaal voorgezeten door Pepijn van Herstal, gesitueerd in het decor van het 15e-eeuwse hertogelijke hof. De man uiterst links ‘porte le chapeau’ (krijgt de schuld). Miniatuur door Loyset Liédet in de prozabewerking van de lotgevallen van Karel Martel door David Aubert, Histoire de Charles Martel, 1465. Brussel, Koninklijke Bibliotheek van België, Ms. 7, fol. 339
91
De verloochening door Petrus en de arrestatie van Christus zijn gesitueerd in een riante Vlaamse woning. Miniatuur door Simon Bening in het Getijdenboek van Albrecht van Brandenburg, 1525-30. Los Angeles, The J. Paul Getty Museum, Ms. Ludwig IX 19, fol. 123v
92
Hendrik, de koning van Engeland, laat zijn ondergedoken echtgenote Helena door een baljuw voorleiden. Miniatuur door Loyset Liédet in Jean Wauquelin, Histoire de la belle Hélène de Constantinople, 1460-67. Brussel, Koninklijke Bibliotheek van België, Ms. 9967, fol. 180v
93
De vestaalse maagd Rhea Silvia bekent na de geboorte van Romulus en Remus haar misstap aan haar oom. Zij wordt gearresteerd en naar de gevangenis gebracht. De tweeling wordt te vondeling gelegd bij de Tiber. Miniatuur door Loyset Liédet in Antoine de la Sale, La Sale, 1461. Brussel, Koninklijke Bibliotheek van België, Ms. 9287-88, fol. 209
94
Voordat de veroordeelde wordt gehangen, hakt de beul zijn handen en voeten af. Miniatuur in de Historiebijbel van Evert Zoudenbalch, Utrecht, ca. 1460.
95
De verbanning van Girart de Roussillon door Karel de Kale wordt met bazuingeschal afgekondigd. Miniatuur door Loyset Liédet in de prozabewerking van de lotgevallen van Karel Martel door David Aubert, Histoire de Charles Mortel, 1465. Brussel, Koninklijke Bibliotheek van België, Ms. 7 (dl. II), fol. 18v
96
Na zijn verbanning geraakt Girart de Roussillon aan lagerwal. Samen met zijn vrouw Berthe, die noodgedwongen in hun levensonderhoud voorziet door kleren te maken, woont hij ondergedoken in een schamele hut aan de rand van het bos. Miniatuur door de Meester van Girart de Roussillon in Jean Wauquelin, Roman de Girart de Rousillon, 1448. Wenen, Österreichische Nationalbibliothek, Cod. 2549, fol. 76
97
Vorstelijke ambtenaren waren niet zelden het mikpunt van kritiek op het beleid van de hertog. Hugonet, de kanselier van hertogin Maria van Bourgondië, werd in 1477 onder druk van de opstandige bevolking in Gent terechtgesteld. Miniatuur toegeschreven aan de Meester van Maria van Bourgondië. Wells-next-the-Sea, Holkham Estate Trustees, Ms. 659, fol. 78v
98
Alexander de Grote, Filips de Goedes illustere voorbeeld, laat de moordenaars van Darius opknopen. Miniatuur in de Historiebijbel van Evert Zoudenbalch, Utrecht, ca. 1460. Wenen, Österreichische Nationalbibliothek, Cod. 2771, fol. 332
99
Publieke terechtstelling op een stadsplein. Miniatuur (detail) met scènes uit het leven van Esther, toegeschreven aan de Manselmeester in Jean Mansel, La Fleur des histoires, ca. 1450. Brussel, Koninklijke Bibliotheek van België, Ms. 9231, fol. 90v
100
Zitting van een rechtbank. Miniatuur in de Historiebijbel van Evert Zoudenbalch, Utrecht, ca. 1460. Wenen, Österreichische Nationalbibliothek, Cod. 2771, fol. 140v
101
Het gezag van de Griekse filosoof Aristoteles was ook in de Middeleeuwen erg groot. Deze voorstelling alludeert op zijn universaliteit: hij bracht zowel geleerden als eenvoudige ambachtslieden kennis bij. Miniatuur in Petrus de Abano, Expositio problematum Aristoteles, Gent, 1479. Gent, Universiteitsbibliotheek, Ms. 72. fol. 1
102
Een groepje gerechtsdienaren constateert de dood van een geestelijke die zich even tevoren te bed had begeven met een ‘Marie’. Door tussenkomst van de Heilige Maagd wordt hen een miraculeuze brief voorgelegd die de vrouw vrijpleit van moord. Miniatuur in Jean Miélot, Miracles de Notre-Dame, 1450-60. Parijs, Bibliothèque nationale de France, Ms. fr. 9199, fol. 62v
103
Vrouwe Wetenschap draagt de sleutel der kennis in de ene hand, terwijl zij met de andere hand een schooljongetje met schooltas een leesplankje voorhoudt. Rechts beneden in de toren wordt de ‘Donatus’ (middeleeuws leerboek Latijn) onderwezen. De andere geledingen in de toren refereren aan het trivium en quadrivium van de zeven vrije kunsten. Miniatuur in Gregorius Reisch, Margarita Philosophica, 1505. Gent, Universiteitsbibliotheek, Ms. 7, fol. 2
104
Gerechtigheidstaferelen, zoals het oordeel van Cambyses of het levend villen van de onrechtvaardige rechter, waren bedoeld om gerechtsdienaren te waarschuwen. Miniatuur door Loyset Liédet in Antoine de la Sale, La Sale, Zuidelijke Nederlanden, 1461. Brussel, Koninklijke Bibliotheek van België, Ms. 9287-88, fol. 132
105
Naast het bekende Salomons-oordeel, was de rechtspraak van de Romeinse keizer Trajanus een geliefd thema in 15e-eeuwse gerechtigheidstaferelen. Trajanus liet namelijk zijn eigen zoon, die door een weduwe was aangeklaagd wegens de moord op haar man, terechtstellen. Miniatuur in Gregorius Reisch, Margarita Philosophica, 1505. Gent, Universiteitsbibliotheek, Ms. 7, fol. 312v
106
De Filosofie brengt troost aan een ten onrechte in de boeien geslagen man wiens goederen geconfisqueerd worden. Frankrijk, 1494. Parijs, Musée du Petit Palais, Coll. Dutuit, Ms. 114, fol. 58
107
Paleiswachten handhaven de orde tijdens een plechtige zitting aan het hof van Karel de Stoute. Miniatuur (detail) door de Meester van Edward IV in Vasco de Lucena's Franse vertaling van Xenophons Cyropaedie, Zuidelijke Nederlanden, vóór 1477. v
108
Thesauriers. Miniatuur door de Meester van Filips van Gelderen in Jean d'Auton, Traité sur le défaut du Garillant, 1505. Parijs, Bibliothèque nationale de France. Ms. fr. 5087, fol. 5v
109
De samenzweerders en moordenaars van Caesar worden in aanwezigheid van Augustus onthoofd. Voorstelling van een publieke terechtstelling in de Bourgondische tijd in Jean Mansel, La Fleur des histoires, Zuidelijke Nederlanden, 1447-60. Brussel, Koninklijke Bibliotheek van België, Ms. 9231, fol. 176